NSELના કેસમાં આપણે જોયું કે સરકારની ઈચ્છાને માન આપીને એક્સચેન્જ શરૂ કરવામાં આવ્યું, પરંતુ જ્યારે ડિફોલ્ટરો નાણાં ચૂકવવાની જવાબદારીમાંથી ફરી ગયા ત્યારે ઓળિયોઘોળિયો એક્સચેન્જની પ્રમોટર કંપની પર આવ્યો.

એનએસઈએલમાં પૅમેન્ટ કટોકટી બહાર આવી ત્યારે શરૂઆતમાં તો લાગ્યું કે લોકોનાં નાણાં પાછાં અપાવવા માટે કામ કરાશે, પરંતુ હકીકતમાં એક પછી એક તપાસ ઍજન્સી તેમાં તપાસ કરવા લાગી અને અત્યારે છ વર્ષ થવા આવ્યા હોવા છતાં કંઈ થયું નથી.

મનીલાઇફ સામયિકના ઓનલાઇનના અહેવાલમાં કહેવામાં આવ્યા મુજબ એનએસઈએલના શ્રીમંત ટ્રેડરોને છાવરવા માટે જ બધી તપાસ થઈ રહી છે કે કેમ એવો સવાલ ઊભો થાય છે.

આ સાથે જ ભૂતપૂર્વ નાણાપ્રધાન પી. ચિદમ્બરમે આ કેસ સંબંધે કરેલી વાત પણ નોંધનીય છે. તેમણે શરૂઆતમાં જ કહી દીધું હતું કે જેમણે પૈસા રોક્યા તેમને સારી રીતે ખબર હતી કે કેવી પ્રવૃત્તિમાં તેઓ નાણાં રોકી રહ્યા છે. નાણાં રોકનારાઓ કંઈ કીકલા ન હતા. એક્સચેન્જ કોઈ નિયમન હેઠળ નહીં હોવાનું તેમણે કહ્યું, પરંતુ એક્સચેન્જની પ્રમોટર કંપની – એફટીને ડિફોલ્ટરોએ જ્યારે સાપસીડીમાં સાપના મોં પાસે લાવી ત્યારે અચાનક જ નિયમનકાર તરીકે પ્રગટ થયેલા ફોરવર્ડ માર્કેટ્સ કમિશને એફટી પાસે તેનાં બીજાં બધાં એક્સચેન્જોમાંથી હિસ્સો વેચાવડાવી દીધો. તેના કહેવાથી જ કૉર્પોરેટ અફેર્સ મંત્રાલયે એફટીને કોઈ પણ એક્સચેન્જ ચલાવવા માટે અનફિટ જાહેર કરી.

સત્યમ કૌભાંડમાં જ્યારે પ્રમોટરોએ જ નાણાકીય ગેરરીતિ કરી ત્યારે તેને બચાવી લેવામાં આવી અને કંપનીને ટેક મહિન્દ્રાએ ટેક ઓવર કરી. આમ, કંપનીના શેરધારકોને કોઈ નુકસાન ન થયું. બીજી બાજુ, એફટીના શેરધારકોને નુકસાન થાય એવા ચુકાદામાં કંપનીની પાસે બધાં એક્સચેન્જો વેચાવડાવી દેવાયાં. પરિણામે, કંપનીના શેરનું મૂલ્ય સતત ઘટતું ગયું.

વળી, સત્યમમાં તો પ્રમોટરોએ ગોટાળા કર્યા હોવાનું સ્પષ્ટ હતું, જ્યારે એનએસઈએલના કેસમાં તો મુંબઈ વડી અદાલતે સ્પષ્ટપણે કહ્યું છે કે આ કેસનાં નાણાં પ્રમોટર કંપની કે સ્થાપકે લીધાં નથી. વળી, એફટીની સાથે એનએસઈએલનું મર્જર કરી લેવાનો આદેશ સરકારે બહાર પાડ્યો, પણ ડિફોલ્ટરોને ઉની આંચ પણ આવી નથી.

હાલમાં બ્રોકરોની ભૂમિકા વિશે પણ સ્પેશિયલ ફ્રોડ ઇન્વેસ્ટિગેશન ઑફિસે પોતાના અહેવાલમાં સ્પષ્ટપણે કહ્યું કે એ લોકોએ ક્લાયન્ટ્સને ગેરમાર્ગે દોર્યા તથા કાળાં નાણાંને ધોળાં કરવા માટે એનએસઈએલના માધ્યમનો ઉપયોગ કર્યો. એફટીને તો એકપણ એક્સચેન્જ ચલાવી શકાય નહીં એ રીતે અનફિટ ઍન્ડ અનપ્રોપર જાહેર કરવામાં આવી, જ્યારે બ્રોકરોને ફક્ત કોમોડિટી સેગમેન્ટ માટે ગેરલાયક ઠેરવવામાં આવ્યા છે.

એફટીની બાબતે એક માપદંડ અને બીજાઓ માટે બીજો, એવું અત્યાર સુધીની અનેક ઘટનાઓમાં સ્પષ્ટ થયું છે. દા.ત. નૅશનલ સ્ટૉક એક્સચેન્જ (એનએસઈ)ના અલ્ગો ટ્રેડિંગ કૌભાંડમાં એક્સચેન્જની વિરુદ્ધ હજી કોઈ કાર્યવાહી થઈ નથી. ઉલટાનું, એવું વાતાવરણ સર્જવામાં આવ્યું છે કે એક્સચેન્જ કન્સેન્ટ મિકેનિઝમ દ્વારા દંડ ભરીને છટકી જાય.

રોકાણકારોની સાથે ખરી છેતરપિંડી તો અલ્ગો ટ્રેડિંગમાં થઈ કહેવાય, કારણ કે તેમાં કેટલાક ખાસ બ્રોકરોને અલ્ગો ટ્રેડિંગની સુવિધા આપીને બીજાઓ કરતાં આગળ રખાયા અને તેને લીધે તેઓ મનફાવે તેમ બજારમાં ગેરરીતિ આચરતા રહ્યા.

હાલમાં પ્રગટ થયેલા બે અહેવાલોમાં અલ્ગો વિશે ઘણી ચોંકાવનારી વિગતો બહાર આવી છે, જેના વિશે વાત કરીશું આગળની કડીમાં…..

—————————–

ધારો કે તમે કોઈની સાથે સાપસીડી રમી રહ્યા છો. તમે સાપના મોં પાસે આવો ત્યારે સામેવાળો કહે છે કે હવે સાપ તમને ખાઈ ગયો હોવાથી તમારે નીચે ઊતરી જવું પડશે. પછીથી જ્યારે તમે સીડીના ખાનામાં આવો છો ત્યારે તમને એમ કહે છે કે તમે એ સીડી નહીં ચડી શકો; સીડી તો ફક્ત ડેકોરેશન માટે રાખવામાં આવી છે.

સીડીના ખાનામાં આવ્યા બાદ તમને જ્યારે સામેવાળા તરફથી ઉપરની દલીલ સંભળાવવામાં આવે ત્યારે એ સાપસીડી રમત નહીં રહેતાં, ચાલબાજી, દગો બની જાય છે.

જો રમત રમતી વખતે પણ આવી ચાલબાજી આપણને વસમી લાગતી હોય તો વાસ્તવિક જીવનમાં બનેલી આવી ઘટના માટે શું કહેવું! નૅશનલ સ્પોટ એક્સચેન્જ લિમિટેડ (NSEL)ના દુનિયાથી વેગળા કેસમાં આવી જ ચાલબાજી કરવામાં આવી છે.

જે હારે એ ખેલાડીને એમ થતું હોય છે કે હવે આ રમત પતે તો સારું, પરંતુ રમતના નામે જે ચાલબાજી કરતું હોય તેને તો રમત કાયમ માટે ચાલ્યા કરે એવી જ ઈચ્છા હોય છે. NSELનું પ્રકરણ આવું જ છે.

કોઈ જ પ્રકારનો તર્ક ચાલે નહીં એવા આ પ્રકરણમાં ચાલબાજીની ચરમસીમા થઈ ગઈ છે. સરકાર પોતે જ ઈચ્છતી હતી કે દેશમાં કોમોડિટી ક્ષેત્રે સ્પોટ એક્સચેન્જ શરૂ થાય. આથી તેણે કેટલાક લોકોને સામેથી નિમંત્રણ આપ્યું કે તમે આવું કોઈ એક્સચેન્જ સ્થાપો. એ નિમંત્રણને માન આપીને મલ્ટી કોમોડિટી એક્સચેન્જ (MCX)ની સ્થાપક કંપની ફાઇનાન્શિયલ ટેક્નૉલૉજીસ ઇન્ડિયા લિમિટેડે (FTIL – નવું નામ 63 મૂન્સ ટેક્નૉલૉજીસ લિમિટેડ) NSELની સ્થાપના કરવાનું નક્કી કર્યું.

FTIL માટે કોમોડિટી સ્પોટ એક્સચેન્જ બે ગરજ સારનારું વેપાર સાહસ હતું. એક, નવસર્જન માટે જાણીતી કંપનીને કોમોડિટીના વેપાર ક્ષેત્રે એમસીએક્સ બાદ બીજું નવસર્જન કરવાની તક મળે અને બે, એમસીએક્સના વાયદા બજારને હાજર બજારનો સાથ મળે તો કોમોડિટી ક્ષેત્રને વધુ સારી રીતે વિકસાવી શકાય.

સરકારી તંત્રે એનએસઈએલની સ્થાપના કરવા દીધી અને તેને ફોરવર્ડ કામકાજ કરવાની પણ છૂટ આપી. તેને એક દિવસીય ફોરવર્ડ કોન્ટ્રેક્ટ ચલાવવાની પણ સુવિધા મળી. ગ્રાહકસંબંધી બાબતોના મંત્રાલયે તેને ફોરવર્ડ કોન્ટ્રેક્ટ્સ રેગ્યુલેશન ઍક્ટ હેઠળ આ સુવિધા આપી હતી. આમ, સરકારના નિમંત્રણને પગલે શરૂ થયેલા આ એક્સચેન્જના કામકાજને સરકારનું સમર્થન હતું. છતાં, જ્યારે કેટલાક લેભાગુ તત્ત્વો એક્સચેન્જમાં ગોટાળા કરી ગયા, એટલે કે એક્સચેન્જ સાપના મોં પાસે આવ્યું ત્યારે તત્કાલીન નાણાપ્રધાન પી. ચિદમ્બરમે એવું નિવેદન કર્યું કે એક્સચેન્જમાં પહેલા જ દિવસથી ગેરકાનૂની રીતે ટ્રેડિંગ થઈ રહ્યું હતું. તેથી એક્સચેન્જને સાપ ખાઈ ગયો.

એક્સચેન્જ પહેલા જ દિવસથી ફોરવર્ડ માર્કેટ્સ કમિશનના નિયમન હેઠળ હતું. ફોરવર્ડ માર્કેટ્સ કમિશને તેને કેટલાક ખુલાસા પૂછ્યા અને એક્સચેન્જે તેના જવાબ પણ આપ્યા હતા. ખુલાસા સ્વીકારી લીધા હોય એમ કમિશન કંઈ બોલ્યું નહીં અને પછી અચાનક જ એક્સચેન્જને કહ્યું કે તેણે નવા સોદા શરૂ કરવાનું બંધ કરવું અને બધા ઊભા સોદાની પતાવટ કરી દેવી. આવું ઓચિંતું પગલું ભરાવાને લીધે એક્સચેન્જનું ચક્ર ઊભું રહી ગયું અને ગેરરીતિઓ કરી ચૂકેલા ટ્રેડરોએ ડિફોલ્ટ કરીને પૈસા આપવાનું માંડી વાળ્યું. ડિફોલ્ટના સ્વરૂપે ફરી સાપ આવ્યો ત્યારે ચાલબાજોએ કહ્યું, સાપ તમને ખાઈ ગયો. એ જ ડિફોલ્ટરોએ ફોરવર્ડ માર્કેટ્સ કમિશન સાથેની મીટિંગમાં પોતાની જવાબદારી સ્વીકારી અને પોતે નાણાં ચૂકવી દેશે એવી બાંયધરી આપી. ડિફોલ્ટરોએ ગુનાની કબૂલાત કરી હોવાથી એક્સચેન્જ સીડી ચડવાના ખાનામાં આવી ગયું. આમ છતાં, ચાલબાજોએ તેને એ સીડી ચડવા દેવાને બદલે એક્સચેન્જની પેરન્ટ કંપની એટલે કે એફટીઆઇએલને સાણસામાં લીધી અને તેની વિરુદ્ધ પગલાં ભરવાની શરૂઆત કરી.

સાપસીડીનો આ ખેલ કેવી રીતે આગળ વધ્યો એ જોઈશું હવે પછી…

—–

આવક વેરા ખાતું હવે કરશે
‘દૂધ કા દૂધ, પાની કા પાની’

એનએસઈએલ કેસ વિશે આપણે ઘણી ચર્ચા કરી છે. જ્યાં હાડોહાડ અન્યાય દેખાતો હોય તેના વિશે, દેખીતી વાત છે કે, વધારે બોલી જવાય. જો કે, આપણે જે બોલીએ છીએ તેને પૂરતું સમર્થન બનનારી ઘટનાઓ પણ બનતી હોવાથી ફરી વાર એ વિષય છેડવો પડે છે.

હાલમાં જાણવા મળ્યું છે કે છ વર્ષ જૂની આ પૅમેન્ટ કટોકટીમાં 13,000 નિર્દોષ રોકાણકારોનાં 5,600 કરોડ રૂપિયા ફસાયાં હોવાનું ગાણું ગવાતું આવ્યું છે, પરંતુ વાસ્તવિકતા જુદી હોવાની શંકાને પગલે આવક વેરા ખાતાએ તેની ઊંડી તપાસ શરૂ કરી છે.

અગાઉ, સરકાર સ્થાપિત સ્પેશિયલ ફ્રોડ ઇન્વેસ્ટિગેશન ઑફિસે 12,735 ક્લાયન્ટ્સ પાસેથી તેમના કથિત નાણાકીય વ્યવહારો વિશે વિગતો મગાવી હતી, પરંતુ એમાંથી અત્યાર સુધી માત્ર 7,127 લોકોએ જવાબ આપ્યા છે. ક્યાં 13,000 અને ક્યાં 7,217! એમાંય પાછું 7,217માંથી 2,897 ક્લાયન્ટ્સે કરવેરાનાં પોતાનાં રિટર્ન્સ વિશે જવાબ આપ્યો નથી. એ ક્લાયન્ટ્સના દાવાની કુલ રકમ 823.7 કરોડ રૂપિયા છે, પરંતુ તેમણે રિટર્ન્સ આપ્યાં નથી.

આ કેસમાં 230 ક્લાયન્ટ્સના દાવા 27.68 કરોડ રૂપિયા હોવા છતાં તેમણે રિટર્ન્સ ફાઇલ કર્યાં નથી. ઉપરાંત, 14 બનાવટી કંપનીઓએ 15.87 કરોડ રૂપિયાના દાવા કર્યાનું પ્રકાશમાં આવ્યું છે. આ બધા આંકડાઓમાંથી બહાર આવીએ; એમાંથી એક જ તારતમ્ય નીકળે છે કે દાવા ભલે 13,000 ઇન્વેસ્ટરોના થતા રહ્યા હોય, ખરેખર તો દાવેદારોની સંખ્યા અને તેમના દાવાની સચ્ચાઈ વિશે શંકા ઊપજે એવી અનેક વિગતો છે.

આ જ શંકા સાચી ઠરતી હોય એમ એનએસઈએલના માધ્યમથી ટ્રેડિંગ કરી ચૂકેલા ટ્રેડરો-બ્રોકરોએ કરચોરી કરી હોવાની ફરિયાદને પગલે આવક વેરા ખાતાએ આ તપાસ શરૂ કરી છે. તપાસના અંતે ચોક્કસપણે ‘દૂધ કા દૂધ, પાની કા પાની’ થવાની શક્યતા હોવાનું જરૂરથી કહી શકાય.

નિર્દોષ-બિચારા કહેવાયેલા ટ્રેડરો ખરેખર કોણ હતા, તેમને રોકાણકારોનું નામ આપનારા બ્રોકરો ખરેખર કેવી રીતે તેમના નામે ટ્રેડિંગ કરતા હતા, તેમાં નાણાં લઈને અંતર્ધ્યાન થઈ ગયેલા ડિફોલ્ટરોએ કઈ ભૂમિકા ભજવી, વગેરે અનેક સવાલોના જવાબ આ તપાસને પગલે જાણવા મળી શકે છે. લોકોએ જે નાણાં રોક્યાં તેની સચ્ચાઈ અને સફાઈ વિશે પણ શંકા ઊપજી છે અને તેને લગતી સંખ્યાબંધ ફરિયાદો મળવાને કારણે જ આવક વેરા ખાતાએ તપાસ શરૂ કરી છે.

એનએસઈએલના માધ્યમથી વ્યવહારો કરનારાઓ ખરેખર રોકાણકાર હતા કે પછી ટ્રેડર હતા એ મુદ્દો આવક વેરા ખાતું ચકાસી રહ્યું છે. અખબારી અહેવાલો કહે છે કે આ કોમોડિટી સ્પોટ એક્સચેન્જમાં ખરેખર માલની ડિલિવરી અપાઈ હતી કે કેમ અને તેમાં થયેલી પ્રવૃત્તિઓ ટ્રેડિંગની હતી કે રોકાણની હતી એ બાબતે તપાસ કરવામાં આવી રહી છે.

એનએસઈએલના ઇન્વેસ્ટરો/બ્રોકરોમાંથી કેટલાકે પૅમેન્ટ કરવાનું બાકી હતી અને કેટલાકને પૅમેન્ટ મળવાનું બાકી હતું. પોતાને ઇન્વેસ્ટર કહેવડાવતા લોકોએ લાવેલાં નાણાંનો સ્રોત શંકાસ્પદ મનાય છે. એ બધી એન્ટિટીઝે એનએસઈએલ પર થયેલા વ્યવહારો બાબતે આવક વેરાનાં રિટર્નમાં નફો અને ખોટ દર્શાવ્યાં હતાં. એન્ટિટીઝે કરેલા રોકાણની રકમ મૂળ ક્યાંથી આવી હતી અને તેમણે કરેલો નફો કરવેરાનાં રિટર્નમાં દેખાડાયો હતો કે કેમ એ બાબતે ખાતું ઊંડું ઊતર્યું છે.

અહેવાલો મુજબ શંકાસ્પદ વ્યવહારોનો તાળો એનએસઈએલ પર થયેલા વ્યવહારોની નોંધ પરથી મેળવવામાં આવશે. જો કોઈ એન્ટિટીએ બીજાંનાં નાણાંનું રોકાણ કર્યું હોવાનું જણાઈ આવશે તો આવક વેરા ખાતું 1988ના બેનામી ટ્રાન્ઝેક્શન્સ ઍક્ટ હેઠળ કાર્યવાહી શરૂ કરી શકે છે.

જાણકારોનું કહેવું છે કે કેટલાક બ્રોકરોએ, કથિત રોકાણકારોએ અને નોન બૅન્કિંગ ફાઇનાન્સ કંપનીઓએ ગેરકાનૂની પ્રવૃત્તિઓ માટે એનએસઈએલના માધ્યમનો ઉપયોગ કર્યો હોવાના આક્ષેપ પાછળની હકીકત બહાર આવી જશે. નાણાંનો સ્રોત જાણવા મળશે ત્યારે બીજાના પૅન નંબરનો ઉપયોગ, ક્લાયન્ટ કોડ મોડિફિકેશન અને બેનામી વ્યવહારોની સચ્ચાઈ પણ પ્રગટ થશે. સાથે જ એ પણ બહાર આવશે કે વ્યવહારો કરનારા લોકો ખરેખર રોકાણકાર હતા કે કેમ. વળી, દેશના આર્થિક જગતમાં રોકાણકાર બનીને ફરનારાં કેટલાંક લેભાગુ અને ગુનાકીય તત્ત્વોની સચ્ચાઈ પણ પ્રગટ થતાં મોટું કૌભાંડ બહાર આવવાની પણ શક્યતા છે.

————————-