લાખો લોકોને એમ લાગતું રહ્યું કે ક્રિકેટ મૅચ લાઇવ રમાઈ રહી છે, પરંતુ મૅચ તો પહેલાં જ રમાઈ ચૂકી હતી. આવું ક્રિકેટજગતની મૅચના પ્રસારણમાં નહીં, પણ સ્ટૉક માર્કેટમાં ચાલી રહેલી ઇન્વેસ્ટરો સાથેની રમતમાં બન્યું છે.

લાખો ઇન્વેસ્ટરો લાઇવ ભાવ જોઈને ટ્રેડિંગ કરી રહ્યા હોવાનું માની રહ્યા હતા, પરંતુ હકીકતમાં કેટલાક બ્રોકરોને બીજાઓની પહેલાં ભાવ જોવા મળી જતા હતા અને તેઓ ટ્રેડિંગ કરીને તેનો (ગેર)લાભ લઈ લેતા હતા.

હા, તમે બરોબર સમજી ગયા છો. આ વાત છે નૅશનલ સ્ટૉક એક્સચેન્જ (એનએસઈ)ના કૉ-લૉકેશન કૌભાંડની. અત્યારે નાણાકીય જગતમાં જેની ચર્ચા ચાલી રહી છે એવા અગત્યના પ્રશ્નોમાં કૉ-લૉકેશન કૌભાંડનો પણ સમાવેશ થાય છે. તેનું કારણ એ છે કે કૉ-લૉકેશન કૌભાંડ આશરે 50,000થી 60,000 કરોડ રૂપિયાનું હતું. આ બજારમાં સેકંડના અડધા ભાગનો તફાવત પણ ઘણો મોટો ગણાય છે. આથી તેમાં ગણતરીના બ્રોકરોએ લીધેલા ગેરલાભનું પ્રમાણ પણ ઘણું ઉંચું રહ્યું છે.

એનએસઈની બૉર્ડ ઑફ ડિરેક્ટર્સની મીટિંગમાં નક્કી થયા મુજબ સેબીએ એક્સચેન્જની વિરુદ્ધ આપેલા આદેશને પડકારવામાં આવશે. સેબીએ કૉ-લૉકેશન કૌભાંડ સંબંધે આપેલા આ આદેશ મુજબ એનએસઈએ 624.89 કરોડ રૂપિયાનો દંડ અને તેના પર 12 ટકા લેખે વ્યાજ એ બધું મળીને આશરે કુલ 1,000 કરોડ રૂપિયાનો દંડ ભરવાનો છે. તેણે એક્સચેન્જને આઇપીઓ લાવવા માટે છ મહિનાની મનાઈ પણ ફરમાવી છે.

સેબીએ એક્સચેન્જમાં કૉ-લૉકેશનના નામે કેટલાક બ્રોકરોને વિશિષ્ટ સુવિધા આપી એ બદલ દંડ કર્યો છે. ઉપરાંત, એક્સચેન્જના ગોપનીય ડેટાનો અનુચિત ઉપયોગ થવાને કારણે ઉઠેલા કૉર્પોરેટ ગવર્નન્સના પ્રશ્ને પણ એક્સચેન્જને દંડ કર્યો છે. એનએસઈના બૉર્ડે લીધેલા નિર્ણય મુજબ સેબીના આદેશને સૅટ (સિક્યૉરિટી ઍપેલેટ ટ્રિબ્યુનલ)માં પડકારવામાં આવશે, કારણ કે તેની પાસે પડકાર ફેંકવા માટે સબળ દલીલો છે.

અત્યાર સુધી આ કેસમાં અન્યો સામે અપાયેલા ચુકાદામાં પણ સૅટે ઢીલું વલણ અપનાવ્યું હોવાથી એક્સચેન્જ પણ તેનો લાભ ખાટી જાય એવી શક્યતા જાણકારો વ્યક્ત કરી રહ્યા છે.

સેબીએ પોતાના આદેશમાં કહ્યું છે કે એક્સચેન્જના ટિક બાય ટિક ડેટા ફીડ માટે સબસ્ક્રિપ્શન કરનારા બ્રોકરોને સમાન સ્તરે કાર્ય કરવા દેવાની ફરજ બજાવવામાં એક્સચેન્જ નિષ્ફળ ગયું છે. તેની ક્ષતિને લીધે કેટલાક બ્રોકરોને બીજાઓ કરતાં પહેલાં ભાવસંબંધી માહિતી મળી ગઈ હતી. ડાર્ક ફાઇબર નામની સુવિધા સંબંધે સેબીએ કહ્યું છે કે એક્સચેન્જ તથા તેના કેટલાક અધિકારીઓએ અમુક બ્રોકરોને બીજાઓ કરતાં વધારે સુવિધા આપી.

કૉર્પોરેટ ગવર્નન્સના કેસમાં સેબીએ કહ્યું છે કે એનએસઈ તથા તેના ભૂતપૂર્વ મૅનેજિંગ ડિરેક્ટર-ચીફ એક્ઝિક્યુટિવ ઑફિસર રવિ નારાયણ અને ચિત્રા રામકૃષ્ણ બેદરકારી બદલ દોષિત છે. તેમણે ગોપનીય ડેટા ઇન્ફોટેક ફાઇનાન્શિયલ સર્વિસીસને આપતી વખતે હિતોના ટકરાવ તરફ ધ્યાન આપ્યું નહીં. આથી એ મામલે પણ તેઓ દોષિત છે.

નોંધનીય છે કે રવિ નારાયણને સૅટે મંગળવારે 14મી મેએ સ્ટેના સ્વરૂપે વચગાળાની રાહત આપી હતી. ચિત્રા રામકૃષ્ણને પણ આવી રાહત મળવાની શક્યતા વ્યક્ત થઈ રહી છે.

તેની પહેલાં છઠ્ઠી મેએ સૅટે રવિ વારાણસી, નગેન્દ્રકુમાર તથા દેવીપ્રસાદ સિંહ નામના ત્રણ અધિકારીઓની સામેની કાર્યવાહીમાં પણ સ્ટે આપ્યો હતો. આ ત્રણે અધિકારીઓએ વેટુવેલ્થ બ્રોકર્સ અને જીકેએન સિક્યૉરિટીઝ નામના સ્ટૉક બ્રોકર્સની સાથે મળીને તેમને બીજાઓની તુલનાએ અનુચિત લાભ આપ્યો હોવાનો આરોપ સેબીએ 30મી એપ્રિલના તેના આદેશમાં મૂક્યો હતો. તેમને બે વર્ષ સુધી કોઈ પણ સ્ટૉક એક્સચેન્જમાં કોઇ પણ હોદ્દો લેવાની મનાઈ ફરમાવવામાં આવી હતી. સૅટે તેમની સામેના આદેશ બાબતે પણ સ્ટે આપ્યો હતો.

એનએસઈ ખાનગી એક્સચેન્જ છે, પરંતુ તેની સામાન્ય છાપ સરકારી એક્સચેન્જ તરીકે જ પાડવામાં આવી છે. સેબીએ અને સૅટે જે રીતે તેની સાથે વ્યવહાર કર્યો છે એ પણ જાણે સરકારી એક્સચેન્જ ગણીને જ કર્યો હોય એવી છાપ પડે છે.

એનએસઈની જેમ એમસીએક્સમાં પણ ડેટા શૅરિંગનું કૌભાંડ થયું હોવાનું બોલાઈ રહ્યું છે, પરંતુ એનએસઈના કેસની જેમ જ સેબી અને સૅટમાં લોકોની લાગણીઓ સાથે રમત થઈ શકે છે એવી વાતો પણ થઈ રહી છે.

એમસીએક્સના ડેટા શૅરિંગ કૌભાંડ વિશે આગામી કડીમાં વાત કરીશું.

—————-

—————-

કૉ-લૉકેશન કેસમાં વ્હીસલ બ્લોઅરે અનેક ભયંકર વિગતો બહાર લાવવામાં આપ્યો છે સિંહફાળો

એનએસઈની કૉ-લૉકેશન સુવિધા વિશેની વાતને આગળ વધારીએ. બૉમ્બે સ્ટૉક એક્સચેન્જની કહેવાતી મોનોપોલીને તોડવા માટે એનએસઈની સ્થાપના કરવામાં આવી રહી છે એવું કહેવામાં આવ્યું હતું, પરંતુ વખત જતાં એનએસઈ પોતે એક મોનોપોલી બની ગયું અને એ અકબંધ રહે તે માટે લાગતા-વળગતા અને મળતિયા તમામ લોકો સાથે મળીને કામ કરતા રહ્યા.

કૉ-લૉકેશનનો સવાલ છે ત્યાં સુધી એનએસઈએ સેબીની ઔપચારિક મંજૂરી લીધા વિના ડાઇરેક્ટ માર્કેટ એક્સેસના નામે તેનો પ્રારંભ કર્યો. વિકિપિડિયામાં ચોખ્ખું કહેવાયું છે કે પી. ચિદમ્બરમની નિકટના હોવાનું મનાતા વિદેશી સંસ્થાકીય રોકાણકારો એટલે કે ફોરેન ઇન્સ્ટિટ્યુશનલ ઇન્વેસ્ટરોના લાભાર્થે ડાઇરેક્ટ માર્કેટ એક્સેસ આપવામાં આવ્યું. તેને કારણે એવું બન્યું કે આ ઇન્વેસ્ટરો સીધેસીધા જ સોદાઓ પાડવા લાગ્યા, બ્રોકરોનું વચ્ચે કોઈ નામોનિશાન નહીં. સી. બી. ભાવે, રવિ નારાયણ અને ચિત્રા રામકૃષ્ણનની મંડળીએ પી. ચિદમ્બરમના આશીર્વાદથી કૉ-લૉકેશન સેવા આપી એવું વિકિપિડિયા બીજી વાર કહે છે.

સી. બી. ભાવે અને રવિ નારાયણનાં નામ અનેક વાર આવશે એવું આપણે પહેલી કડીમાં કહ્યું તેનું આ જ કારણ છે!

વળી, પસંદગીના ટ્રેડરોને વધુ લાભ મળી રહે એ માટે કૉ-લૉકેશન અર્થે ડાર્ક ફાઇબર સ્થાપવામાં આવ્યું. ડાર્ક ફાઇબર ટેક્નિકલ શબ્દ છે. તેને સાદી ભાષામાં કહેવું હોય તો એમ કહી શકાય કે રિઝર્વ બૅન્કની ટંકશાળમાં કે ભાભા અણુ સંશોધન કેન્દ્રની અણુભઠ્ઠીમાં સામાન્ય માણસને જવાનો અધિકાર આપવો. આવો વિશેષાધિકાર સરકારમાં ઉચ્ચ હોદ્દો ભોગવનારી વ્યક્તિના આશીર્વાદ વગર શક્ય નથી.

કૉ-લૉકેશન માટે ટેક્નિકલ વ્યવસ્થા કરી આપનાર પણ કોઈક જોઈએ ને? એમ કામ અજય શાહને સોંપવામાં આવ્યું. તેઓ પણ ચિદમ્બરમના ખાસ માણસ ગણાય છે. તેમણે જ નિફ્ટી50ની સંરચના ઘડી હતી અને હાઇ ફ્રિકવન્સી ટ્રેડિંગમાં વપરાતા ઍલ્ગરિધમની સંપૂર્ણ જાણકારી તેમને હતી. અજય શાહને તેમનાં પત્ની સુસાન થોમસનો અને સુસાનનાં બહેન સુનીતા થોમસનો સાથ મળ્યો. સુનીતા એનએસઈના ટ્રેડિંગ હેડ સુપ્રભાત લાલાનાં પત્ની છે. આ લોકોએ ભેગાં મળીને ઍલ્ગરિધમિક પ્રોગ્રામ એટલે કે સોફ્ટવેર તૈયાર કર્યું, જેનો ઉપયોગ કેસમાં પછીથી પિક્ચરમાં આવેલા ઓપીજી, આલ્ફા ગ્રેપ, વગેરે બ્રોકરોએ કર્યો.

આખા કૉ-લૉકેશન કૌભાંડમાં જોવા જેવી વાત એ છે કે અત્યાર સુધીમાં એનએસઈનું અનેક કંપનીઓએ ફોરેન્સિક ઑડિટ કર્યું છે, પરંતુ તેના અહેવાલ જાહેર કરવામાં આવ્યા નથી. અજય શાહ ઘનિષ્ઠ રીતે આ કેસમાં સંકળાયેલા છે અને તેમનું નામ ઓપીજી સિક્યૉરિટીઝમાં તથા કૉ-લૉકેશન કૌભાંડમાં તેમની ભૂમિકા સંબંધે એફઆઇઆરમાં પણ લખવામાં આવ્યું છે. આમ છતાં, તેમની સામે કોઈ કાર્યવાહી થતી હોય એવું દેખાયું નથી. સીબીઆઇએ તેમને આરોપી ગણાવ્યા છે. સીબીઆઇએ કહ્યા મુજબ શાહે એનએસઈ માટે લોબિંગ કર્યું, કારણ કે તેઓ નાણાં મંત્રાલયમાં વગ ધરાવતા હતા. તેમણે સંશોધનના નામે એનએસઈનો ટ્રેડિંગ ડેટા ભેગો કર્યો હતો, જેનો ઉપયોગ કરીને તેમણે ચાણક્ય નામનું ઍલ્ગરિધમનું સોફ્ટવેર બનાવ્યું. એ સોફ્ટવેર ઓપીજી સિક્યૉરિટીઝ જેવા કેટલાક પસંદગીના બ્રોકરોને વેચવામાં આવ્યું હતું. વેચાણ ઇન્ફોટેક ફાઇનાન્શિયલ્સ દ્વારા થયું હતું, જેમાં સુસાન અને સુનીતા થોમસ બન્ને ડિરેક્ટર હતાં. સીબીઆઇની કાર્યવાહી બાદ સેબીએ તેમને એનએસઈ સાથેના ડેટા શૅરિંગના કરારનો ભંગ કરવા બદલ કારણદર્શક નોટિસ મોકલી. કૉ-લૉકેશન વિશે પત્ર લખનાર વ્હીસલ બ્લોઅરે આરોપ મૂક્યો છે કે અજય શાહે એનએસઈમાં ચાલતા વિદેશી સંસ્થાકીય રોકાણકારોના અને પાર્ટિસિપેટરી નોટ્સ મારફતે થતા વ્યવહારોમાંથી પણ લાભ ખાટ્યો છે. અજય શાહની બાબતે સંસદમાં નાણાં ખાતાના રાજ્યકક્ષાના પ્રધાન પોન રાધાકૃષ્ણન પણ નિવેદન આપી ચૂક્યા છે, જેમાં તેમણે ડેટાના દુરુપયોગની વાત કરી છે. આવક વેરા ખાતાએ અજય શાહના સ્થળે નવેમ્બર 2017માં દરોડો પાડ્યો હતો. નવાઈની વાત છે કે તેમની પાસેથી બજેટને લગતી કેટલીક રજૂઆતો તથા અત્યંત ગોપનીય દસ્તાવેજો મળી આવ્યા હતા. એવું મનાય છે કે નાણાં મંત્રાલય અજય શાહના વડપણ હેઠળની નૅશનલ ઇન્સ્ટિટ્યુટ ઑફ પબ્લિક ફાઇનાન્સ ઍન્ડ પોલિસીને દર વર્ષે 1 કરોડ રૂપિયા ચૂકવતું હતું. ઉપરાંત, તેમને નિફ્ટી50ની રચના કરવા બદલ તગડી રોયલ્ટી પણ મળતી રહી છે. ખરી રીતે તો આ ઉદ્યોગના નિયમ પ્રમાણે એક જ વખત રોયલ્ટી ચૂકવવામાં આવે છે.

મોનોપોલી તોડવા માટે રચાયેલા એનએસઈએ કેવી માયાજાળ રચી એ આપણે કૉ-લૉકેશન કૌભાંડ બહાર આવતાં જોઈ શક્યા છીએ.

વધુ વિગતો માટેઃ https://en.m.wikipedia.org/wiki/NSE_co-location_scam; https://www.pgurus.com/nse-the-whole-co-location-based-trading-is-illegal/#_ftn3

એનએસઈના કૉ-લૉકેશન કૌભાંડમાં સેબીને પણ એક્સચેન્જની ગંભીર ભૂલચૂક ધ્યાનમાં આવી છે. આમ છતાં ફક્ત દંડ કરવાનો વિચાર થઈ રહ્યો છે.

વ્હીસલ બ્લોઅરે સેબીને ઉદ્દેશીને પહેલો પત્ર લખ્યો હતો અને તેની એક નકલ મનીલાઇફ નામના સામયિકને મોકલી હતી. સેબીએ આ કેસમાં 2017માં એનએસઈ (NSE) તથા 14 વ્યક્તિઓને કારણદર્શક નોટિસ મોકલી હતી. તેમાં એક્સચેન્જના ભૂતપૂર્વ મૅનેજિંગ ડિરેક્ટર્સ – ચિત્રા રામકૃષ્ણ અને રવિ નારાયણનો સમાવેશ હતો. તેમને નોટિસ મોકલવાનું કારણ એ હતું કે તેઓ એક્સચેન્જમાં કથિત ગેરરીતિઓ થઈ એ સમયે ઉચ્ચ હોદાઓ પર હતા. નોંધનીય છે કે સેબીની નોટિસ આવે તેની પહેલાં જ કેટલાક ઉચ્ચ હોદ્દેદારો 2015 અને 2016માં નોકરી છોડી ગયા હતા. નોટિસ મળ્યા બાદ ચિત્રા રામકૃષ્ણ અને રવિ નારાયણે જુલાઈ 2017માં કન્સેન્ટ મિકેનિઝમ હેઠળ કેસની પતાવટ કરવાની અરજી સેબીમાં કરી હતી. લાગે છે કે જો સેન્ટ્રલ બ્યુરો ઑફ ઇન્વેસ્ટિગેશને (સીબીઆઇ – CBI) કેસની તપાસ હાથ ધરી ન હોત તો કન્સેન્ટ દ્વારા પતાવટ થઈ પણ ગઈ હોત.

જાણીતા પત્રકાર શાંતનુ ગુહા રેએ ‘ધ ટાર્ગેટ’ નામના પુસ્તકમાં લખ્યા મુજબ ભૂતપૂર્વ નાણાપ્રધાન પી. ચિદમ્બરમ તથા તેમના વિશ્વાસુ સનદી અધિકારી કે. પી. કૃષ્ણન એનએસઈને મદદ કરી રહ્યા હતા અને તેથી જ કૃષ્ણને ધ ટાર્ગેટના મુખ્ય પાત્ર જિજ્ઞેશ શાહ સ્થાપિત મલ્ટી કોમોડિટી એક્સચેન્જ (એમસીએક્સ)ની સામે સ્પર્ધામાં પાછળ રહી ગયેલા એક્સચેન્જ – એનસીડેક્સને લાભ કરાવવા માટેની ભલામણ ચિદમ્બરમને મોકલી હતી, જેનો સ્વીકાર થઈ ગયો હતો. નોંધનીય રીતે કૃષ્ણનને કોમોડિટી બજાર સાથે કંઈ લેવાદેવા ન હતું, છતાં તેમણે કોમોડિટી એક્સચેન્જોના બિઝનેસમાં પોતાનું નાક ખોંસ્યું. આ રીતે પી. ચિદમ્બરમ સામે પણ શંકાની સોય તકાઈ છે. વિકિપિડિયામાં કૉ-લૉકેશન કૌભાંડ વિશેના પૅજમાં કહેવાયા મુજબ આ ભૂતપૂર્વ નાણાપ્રધાને વર્ષ 2004થી 2014 સુધીના યુપીએ સરકારના કાર્યકાળ દરમિયાન પોતાની સત્તાનો દુરુપયોગ કર્યો. નોંધનીય રીતે તેમાં એમ પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે ચિદમ્બરમે પોતાના વિશ્વાસુ સી. બી. ભાવેને સેબીના, ચિત્રા રામકૃષ્ણ અને રવિ નારાયણ તથા અશોક ચાવલાને એનએસઈના અને રમેશ અભિષેકને ફોરવર્ડ માર્કેટ્સ કમિશનના ટોચના હોદ્દા સોંપ્યા. એનએસઈની હાઇ ફ્રિકવન્સી ટ્રેડિંગની સુવિધાનો ઉપયોગ કરીને બ્રોકરોએ ખાસ કરીને વિદેશી સંસ્થાકીય રોકાણકારોને ગેરકાનૂની નાણાં રોકવા માટે મોકળું મેદાન કરી આપ્યું. સેબીએ હાઇ ફ્રિકવન્સી ટ્રેડિંગને લગતી બૉમ્બે સ્ટૉક એક્સચેન્જ અને જિજ્ઞેશ શાહ સ્થાપિત એફટી ગ્રુપના સ્ટૉક એક્સચેન્જ – એમસીએક્સ-એસએક્સની ફરિયાદો તરફ દુર્લક્ષ કર્યું.

ભારતમાં હવે તો દરેક જણ જાણે છે કે કોઈ પણ કૌભાંડમાં સત્તાધીશોની મદદથી જ બધા ગોટાળા થયેલા હોય છે. ધ સન્ડે ગાર્ડિયનમાં માધવ નલપતે લખેલા લેખમાં કહેવાયું છે કે હજી સુધી તપાસ ઍજન્સીઓએ ચિદમ્બરમની સામે કોઈ નક્કર કાર્યવાહી કરી નથી, પરંતુ તેઓ યુપીએ સરકારમાં ઘણા વગદાર હતા એ વાત સાચી છે. તેમની નજીકના અધિકારીઓમાં અરવિંદ માયારામ, કે. પી. કૃષ્ણન, રઘુરામ રાજન, એસ. કે. દાસ, સી. બી. ભાવે, રમેશ અભિષેક, અશોક ચાવલા, ડી. કે. મિત્તલ, અરવિંદ મોદી, યુ. કે. સિંહા, વગેરે સામેલ હતા. સરકારની બહાર તેમની નજીકના લોકોમાં રવિ નારાયણ, ચિત્રા રામકૃષ્ણ, અજય શાહ, વિજય કેળકર, સુસાન થોમસ, સુપ્રભાત લાલા, વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

નાણાં મંત્રાલયના આશીર્વાદ વગર કંઈ કરવું શક્ય નથી એ શું કામ કહી શકાય એની વાતો આવતી કડીમાં…

—————

Vicharkranti Public group · 32 members ફેસબુક પર આ ગ્રુપમાં જોડાવા માટે અહીં ક્લિક કરો વિચારક્રાંતિમાં આપનું સ્વાગત છે વિચારક્રાંતિમાં આપનું સ્વાગત છે અમે આ બ્લોગ મારફતે સત્યને વધુ બુલંદ બનાવવા માગીએ છીએ અને અન્યાય સામેની લડતને વધુ મજબૂત-નક્કર બનાવવા માગીએ છીએ…