કૃષિ કોમોડિટીમાં ટોચના ઉત્પાદક અને ગ્રાહક તરીકેની ભારતની સ્થિતિનો લાભ અપાવશે રાષ્ટ્રવ્યાપી કૃષિ ગ્રિડ

ભારતમાં ‘1 ભારત-1 એપીએમસી’ ગ્રિડ દ્વારા ડિજિટલ કૃષિ ક્રાંતિ લાવવાનું શક્ય છે તેના વિશે ગયા બ્લોગમાં ફાઇનાન્શિયલ ટેક્નૉલૉજીસ ગ્રુપના સ્થાપક શ્રી જિજ્ઞેશ શાહે જાણકારી આપી. ઇન્ડિયન એનર્જી એક્સચેન્જના ઉદાહરણ દ્વારા એમણે સમજાવ્યું હતું કે ઈલેક્ટ્રોનિક નૅશનલ એગ્રિકલ્ચર માર્કેટ મોડેલમાં ‘હબ ઍન્ડ સ્પોક’ (એક કેન્દ્ર સાથે સંકળાયેલા વિવિધ પ્રાદેશિક મથકો) માળખું રચવું જોઈએ. હાલની એપીએમસીની જે પ્રાદેશિક સંરચના છે તેને દૂર કર્યા વગર ટેક્નૉલૉજીની મદદથી રાષ્ટ્રીય કૃષિ ગ્રિડનું નિર્માણ શક્ય છે. આજે તેઓ બીજા એક ઉદાહરણ દ્વારા ડિજિટલ ક્રાંતિની વાતને આગળ વધારી રહ્યા છે.

વીજળીના ક્ષેત્રે અગ્રણી બનેલા આઇઈએક્સની જેમ ફાઇનાન્શિયલ ટેક્નૉલૉજીસ ગ્રુપે સ્થાપેલું એમસીએક્સ (મલ્ટિ કોમોડિટી એક્સચેન્જ) પણ રાષ્ટ્રીય સ્તરનું એક્સચેન્જ હતું, જેમાં કોમોડિટી ક્ષેત્રે ટ્રેડર્સ, વેરહાઉસીસ, એસેયર્સ, લૉજિસ્ટિક સર્વિસ પ્રોવાઇડર્સ, સ્પોટ માર્કેટ લિંક, વગેરેનો સમાવેશ કરનારું પરિતંત્ર રચવામાં આવ્યું હતું.

એમસીએક્સમાં એફટી ગ્રુપની ટેક્નૉલૉજીની નિપુણતાનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. કોમોડિટી વાયદા માટેના એ એક્સચેન્જને પ્રાદેશિક બજારો સાથે સાંકળી લેવામાં આવ્યું હતું તથા ભાવસંબંઘી માહિતીનું આદાનપ્રદાન કરવાની વ્યવસ્થા કરાઈ હતી. ખાસ કરીને મેટલ્સ ક્ષેત્રે કોમોડિટી બજારમાં જે સંદિગ્ધતા હતી તેને દૂર કરીને પારદર્શકતા લાવવામાં આવી.

એમસીએક્સની સ્થાપના થઈ એ જ દિવસથી તેમાં સોનું, ચાંદી, તાંબુ, નિકલ, જસત, એલ્યુમિનિયમ, કપાસ, ખાદ્યતેલ, વગેરે કોમોડિટીમાં કામકાજનું સફળ માળખું રચવામાં આવ્યું હતું. એફટી ગ્રુપે આપેલા મોડેલ તથા ટેક્નૉલૉજી મારફતે એમસીએક્સ ભારતનું પ્રથમ ક્રમાંકિત કોમોડિટી એક્સચેન્જ બની ગયું હતું. કેટલીક કોમોડિટીમાં તો એ 2007થી 2012 સુધીના ગાળામાં વિશ્વનું પ્રથમ ક્રમાંકિત એક્સચેન્જ હતું.

એમસીએક્સમાં ભાવસંશોધન (પ્રાઇસ ડિસ્કવરી) એટલી સચોટ હતી કે સોનું, ચાંદી સહિતની કેટલીક કોમોડિટીમાં વૈશ્વિક બજારો પણ તેની નોંધ લેવા લાગ્યાં હતાં. આ રીતે એમસીએક્સ વૈશ્વિક બજારમાં ભાવ નિર્ધારક બની ગયું હતું. તેની પહેલાં હંમેશાં ભારતીય બજાર વૈશ્વિક ભાવ પ્રમાણે જ ચાલતું હતું.

આઇઈએક્સ (ઇન્ડિયન એનર્જી એક્સચેન્જ)ની જેમ એમસીએક્સમાંથી પણ એફટી ગ્રુપ પાસે પરાણે હિસ્સો વેચાવી દેવાયો. એમસીએક્સ એક સમયે વિશ્વનાં ત્રણ સૌથી મોટાં એક્સચેન્જોમાંનું એક હતું. તેમાં એક સમયે જે ટોચની ટ્રેડિંગ વેલ્યુ હતી તેની તુલનાએ આજે એફટી ગ્રુપ નીકળી ગયા પછી ફક્ત 20 ટકા વેલ્યુ રહી ગઈ છે. ભારતમાં સમૃદ્ધિ લાવનારાં રોજગારસર્જનનાં સશક્ત સાહસોને અશક્ત કરી નાખવાનું કામ પી. ચિદમ્બરમે કર્યું છે.

ઈલેક્ટ્રોનિક નૅશનલ એગ્રિકલ્ચર માર્કેટ (e-Nam) મારફતે જો કૃષિ ગ્રિડની રચના કરવામાં આવશે તો દેશમાં કૃષિ અને કોમોડિટીના સમગ્ર પરિતંત્રને એક સર્વાંગી માર્કેટ સાથે સાંકળી શકાશે.

ભારતમાં આવી કૃષિ ગ્રિડ અસરકારક રીતે કામ કરી શકશે એવું કહેવા માટે અનેક કારણો છે. એક કારણ એ છે કે ઘણી કોમોડિટીમાં ભારત ટોચનું ઉત્પાદક અને ગ્રાહક છે. આમ, ગ્રિડ રચવા માટે મજબૂત પાયો દેશમાં ઉપલબ્ધ છે. તેની મદદથી ગ્રિડ ઝડપથી રચી શકાશે. ઉપરાંત, દેશમાં એપીએમસી માર્કેટનું માળખું પણ કાર્યરત છે.

એપીએમસી માર્કેટ અને e-Nam (ઈલેક્ટ્રોનિક નૅશનલ એગ્રિકલ્ચર માર્કેટ)ની વ્યવસ્થાની સુધારણા માટે ઓછામાં ઓછાં બે મોટાં પરિવર્તનો લાવવાની જરૂર છે. 1) વીજળી (આઈએક્સ) અને કોમોડિટી (એમસીએક્સ)માં (સ્પોટ અને ડેરિવેટિવ્ઝ મળીને) જે રીતે પ્રવર્તમાન માર્કેટ પરિતંત્ર સાથે સાંકળીને સમગ્ર દેશ માટેની એક ગ્રિડ બનાવવામાં આવી હતી એવી ગ્રિડ બનાવી શકાય છે. 2) એ ગ્રિડ સાથે એવાં સેગમેન્ટ ઉમેરવાં, જે કૃષિ ક્ષેત્રે સફળતા પ્રાપ્ત કરવા માટે જરૂરી હોય. આવાં સેગમેન્ટમાં બૅન્કિંગ, ટ્રેડિંગ, હવામાન, વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

આ રીતે કૃષિ ગ્રિડમાં શહેરી-ગ્રામીણ બજારો, સ્ટોરેજ ઉદ્યોગ, લૉજિસ્ટિક પ્રોવાઇડર્સ, એસેયર્સ, ઉત્પાદકો અને ગ્રાહકોને એક માધ્યમ (પ્લેટફોર્મ) સાથે સાંકળવામાં આવશે. વૈશ્વિક કડીઓ ધરાવતું આ માધ્યમ આધુનિક બજારના લાભ ભારતીય ખેડૂતો સુધી પહોંચાડશે. આ કાર્યને દેશની નદીઓને સાંકળતા પ્રૉજેક્ટ સાથે સરખાવી શકાય.

કૃષિ ગ્રિડની સાથે તમામ નાણાકીય સેવાઓ, બૅન્કિંગ, ટ્રેડિંગ, કૃષિ આધારિત ઉદ્યોગોને પણ એક સર્વસામાન્ય માધ્યમ પર લવાશે. આ કામ ભારતમાં હાલ ઉપલબ્ધ સારા ડિજિટલ બૅન્કિંગ, ટેલીકોમ અને માર્ગોના નેટવર્કની મદદથી થઈ શકશે.

ભારતમાં સાક્ષરતાનું પ્રમાણ ઓછું છે, વિવિધ ભાષાઓ છે, લૉજિસ્ટિક્સની વ્યવસ્થા અપૂરતી છે, વગેરે જેવા અનેક પડકારો છે, પણ કૃષિ ગ્રિડ દેશની અંદરના તમામ લોકોને બહારના લોકો સાથે સાંકળશે. કૃષિ ગ્રિડનું વિશાળ માધ્યમ તથા તેમાંનો ડેટા હાજર બજાર, વાયદા બજાર, સ્ટોરેજ, પાકની લણણી, વૈશ્વિક વેપાર, વગેરે જેવી બાબતોમાં નિર્ણય લેવામાં મદદરૂપ થશે.

કૃષિ ગ્રિડના સમગ્ર નેટવર્કના કેન્દ્રમાં હશે બ્લોકચેઇન ટેક્નૉલૉજી આધારિત ડેટા મૅનેજમેન્ટ સિસ્ટમ. બ્લોકચેઇનનો ઉપયોગ થવાથી એ નેટવર્ક સુરક્ષિત બનશે. યુઝર્સ આ નેટવર્કમાં મોબાઇલ ઍપ્લિકેશન્સ, વેબ બ્રાઉઝર, ટેલી-કૉલર, વગેરે માધ્યમો દ્વારા જોડાઈ શકશે.

કૃષિ ક્ષેત્રને સંબંધિત તમામ પાસાંને આવરી લેનારું આ સંકલિત બજાર એટલું મોટું આર્થિક કદ ધરાવતું હશે કે તેનાથી વૈશ્વિક રોકાણકારો આકર્ષાશે. કૃષિ ક્ષેત્રને આજે એવા રોકાણની જરૂર છે. આ રીતે સમગ્ર સિસ્ટમ બૅન્કિંગ અને નાણાકીય માર્કેટ્સની કડીઓ દ્વારા સંકળાયેલી હશે.

કૃષિ ક્ષેત્રની રાષ્ટ્રીય ગ્રિડની રચના બાદ ભરવાનાં પગલાં વિશે આપણે આવતી કડીમાં વાત કરીશું.

———————